Контаминацијата на почвата претставува значајна закана за животната средина и јавното здравје, како во Европската Унија, така и во Западен Балкан (WB6). Со цел да се реши овој проблем, проектот EU4Green организираше регионална работилница „Кон регистар на контаминирани локации“ во Скопје, Северна Македонија, 7-8. октомври 2024 година. Работилницата собра експерти од Австриската агенција за животна средина (ЕАА), Европската агенција за животна средина (ЕЕА), Италијанскиот институт за заштита и истражување на животната средина (ISPRA) и претставници и професионалци од економиите на WB6 за да разговараат за најдобрите практики за идентификување, управување и создавање на сеопфатни национални регистри на контаминирани локации.

Зошто заштитата на почвата е важна за Западен Балкан?

Земјиштата во Западен Балкан се под силно влијание на индустријализацијата, рударството и несоодветното управување со отпад повеќе од еден век. Овие фактори оставија бројни еколошки „жешки точки“, контаминирани со тешки метали, индустриски отпад и органски загадувачи. Според Марта Вепнер-Банко, експерт за почва од Австриската агенција за животна средина, контаминацијата на почвата не само што влијае на екосистемите, туку исто така претставува сериозни ризици за јавното здравје и економскиот развој:

„Загадувањето на почвата во регионот ги ограничува можностите за иден развој и претставува директна закана за здравјето на заедницата и биодиверзитетот. Воспоставувањето ефективни регистри на контаминирани локации е критичен прв чекор кон решавање на овој проблем“.

Стручен придонес

Неколку експерти помогнаа во споделувањето знаења и увиди за време на работилницата:

• Марко Фалкони од ISPRA (Италијански национален институт за заштита и истражување на животната средина) го претстави италијанскиот пристап за управување со контаминирани локации. Фалкони објасни како Италија развила национални и регионални системи за следење и управување со контаминирани локации, кои би можеле да послужат како модел за земјите од WB6. Неговата презентација ја истакна важноста на структурираното собирање податоци и долгорочните стратегии за справување со преостанатата контаминација.
• Драгана Видојевиќ, советник за квалитет на почвата во Српската агенција за заштита на животната средина, презентираше студија за деконтаминација на почвата во Србија, фокусирана на создавање катастар на потенцијално контаминирани локации. Нејзините сознанија дадоа јасен пример за тоа како Србија пристапува кон овој проблем, истакнувајќи ги и успесите и предизвиците во управувањето со контаминираната земја.
• Хајке Брилман од Австриската агенција за животна средина (ЕАА), која се приклучи на работилницата онлајн, презентираше примери на нови загадувачи релевантни за контаминирани локации. Брилман го нагласи зголеменото присуство на нови загадувачи, како што се фармацевтските производи и хемикалиите PFAS, и потребата да се вклучат во националните стратегии за управување со земјиштето.
• Рајнер Бариц од Европската агенција за животна средина (ЕЕА) зборуваше за проектот ИПА III и неговата улога во спроведувањето национални истражувања на потенцијално загадените локации низ регионот WB6. Неговата презентација ја истакна важноста на прекуграничната соработка и сеопфатното собирање податоци за подобрување на напорите за заштита на почвата.

Посета на контаминирана локација  OHIS Lindane (HCH)

Во рамките на вториот ден од работилницата, учесниците ја посетија локацијата на Органохлорната индустрија Скопје (ОХИС), која е сериозно контаминирана со линдан (HCH). Посетата ја водеше Сузана Андонова, национален координатор на проектот во рамките на единицата POPs на Министерството за животна средина и просторно планирање (МЖСПП). Линданот, постојан органски загадувач (POP), има долгорочни негативни ефекти врз животната средина и здравјето на луѓето. Посетата им даде можност на учесниците од прва рака да ги видат размерите на контаминацијата, веќе започнатите мерки за санација, како и предизвиците поврзани со управувањето со такви високоризични локации.

Дискусијата се фокусираше на потенцијалните стратегии за санација и важноста од развивање сеопфатни национални регистри за да се поттикне управувањето и санирањето на контаминирани локации како ОХИС.

Насоки за идентификација на клучните загадувачки активности и контаминирани локации

Пред работилницата, беа развиени Упатствата за идентификација на клучните загадувачки активности и контаминирани локации во WB6 како клучен документ за водење на напорите на Западен Балкан. Овие насоки се специјално прилагодени за економиите на WB6 (Албанија, Босна и Херцеговина, Косово*, Црна Гора, Северна Македонија и Србија) и се однесуваат на главните извори на контаминација на почвата во регионот, вклучувајќи ги индустриските активности, рударството и лошо управуваните депонии.

За време на работилницата, овие Насоки беа детално објаснети, со фокус на практичните чекори што секоја земја може да ги преземе за да развие систематски попис на контаминирани локации. Документот се однесува на специфични сектори со висок ризик, како што се хемиската индустрија, преработката на метали и производството на енергија, како и видовите загадувачи присутни во регионот, вклучувајќи тешки метали (арсен, олово, кадмиум), органски загадувачи и новите закани како што се како PFAS хемикалии и фармацевтски производи.

Чекори за управување со контаминирани локации

На работилницата беа презентирани практични активности што земјите од WB6 можат да ги преземат за да развијат ефективен систем за управување со контаминирана земја. Насоките за идентификација на клучните загадувачки активности и загадените локации обезбедуваат приспособени препораки за справување со конкретни предизвици во регионот.

1. Фаза 1 – Почетна идентификација

Оваа фаза се фокусира на собирање податоци за познати контаминирани локации, вклучување на локалните заедници и користење на меѓународни проекти. Целта е да се направи прелиминарен попис на контаминирани локации, што ќе послужи како основа за идните мерки за санација.

2. Фаза 2 – Развој на сеопфатен регистар

По првичното собирање податоци, земјите од Западен Балкан можат да пристапат кон систематска проценка и создавање на централизирана база на податоци за контаминирани локации. Оваа база на податоци ќе биде клучна алатка за идните активности за санација и проекти за реставрација на земјиштето.

3. Зајакнување на законските рамки

Многу економии од Западен Балкан немаат сеопфатни правни рамки кои конкретно се занимаваат со контаминација на почвата. За време на работилницата беше нагласена потребата од усогласување на националното законодавство со Стратегијата на ЕУ за почва 2030 година и предлог Законот за мониторинг на почвите на ЕУ, како и имплементација на стандардизирани системи за мониторинг на почвата. Иако Србија веќе има закон за заштита на земјиштето, другите земји од WB6, како што се Косово* и Босна и Херцеговина, се потпираат на пошироки закони за животната средина, што ја ограничува ефикасноста на управувањето со земјиштето.

Важноста на работилницата и следните чекори

Работилницата обезбеди клучна платформа за соработка меѓу регионалните експерти, партнерите од ЕУ и меѓународните организации, како што се Австриската агенција за заштита на животната средина и Европската агенција за животна средина (ЕЕА). Тоа им овозможи на земјите од Западен Балкан (WB6) да разменат најдобри практики и да ги подобрат своите стратегии за управување со контаминирани локации, во согласност со целите на проектот EU4Green – спроведување на Зелената агенда за Западен Балкан.

Еден од клучните резултати на работилницата беше изработката на патоказ за приоритизирање на најитните контаминирани локации. Насоките сугерираат дека локациите со висок приоритет треба да ги вклучуваат оние со високи концентрации на значајни загадувачи, како и оние лоцирани во близина на населени области или критична инфраструктура. Целта е прво да се третираат областите со висок ризик, а истовремено да се планира воспоставување правна рамка и долгорочни мерки за санација за помалку значајните контаминирани локации.

Дополнително, проектот ИПА III на ЕЕА за заштита на почвата, кој ќе се заснова на резултатите од работилницата, има за цел да спроведе национални истражувања на потенцијално загадените локации во земјите на WB6. Овој проект дополнително ќе го подобри собирањето податоци и ќе ја олесни прекуграничната соработка, што ќе овозможи поинформирани одлуки и побрз напредок во решавањето на проблемот со контаминација на почвата.

 Заклучок

Организирана како дел од проектот EU4Green, Регионалната работилница за Регистар на контаминирани локации претставува важен чекор кон заштитата на почвите, екосистемите и заедниците во Западен Балкан. Со комбинирање на регионалната експертиза со ресурсите на ЕУ, земјите од WB6 добиваат знаење и алатки за да постигнат значителен напредок кон почисти и поздрави средини, во согласност со Зелената агенда за Западен Балкан и Стратегијата на ЕУ за почвата 2030 година.