Ndotja e tokës paraqet një kërcënim të rëndësishëm për mjedisin dhe shëndetin publik, si brenda Bashkimit Evropian, ashtu edhe në Ballkanin Perëndimor (BB6). Për të adresuar këtë çështje, projekti EU4Green organizoi një Punëtori Rajonale me temën “Drejt një Regjistri për Vendet e Ndotura” në Shkup, Maqedoninë e Veriut, më 7-8 tetor 2024. Punëtoria mblodhi së bashku ekspertë nga Agjencia e Mjedisit e Austrisë (EAA), Agjencia Evropiane e Mjedisit (EEA), Instituti Italian për Mbrojtjen dhe Kërkimin Mjedisor (ISPRA), si dhe përfaqësues dhe profesionistë nga ekonomitë e BB6 për të diskutuar praktikat më të mira për identifikimin, menaxhimin dhe krijimin e regjistrave kombëtarë të plotë për vendet e ndotura.

Pse është e Rëndësishme Mbrojtja e Tokës për Ballkanin Perëndimor?

Tokat e Ballkanit Perëndimor janë ndikuar ndjeshëm nga më shumë se një shekull industrializimi, minierave dhe menaxhimi i papërshtatshëm i mbetjeve. Këta faktorë kanë lënë shumë “pika të nxehta” mjedisore, të ndotura me, për shembull, metale të rënda, mbetje industriale dhe ndotës organikë. Sipas Martha Wepner-Banko, një eksperte për tokën nga Agjencia e Mjedisit të Austrisë, ndotja e tokës jo vetëm që ndikon në ekosistemet, por gjithashtu paraqet rreziqe serioze për shëndetin publik dhe zhvillimin ekonomik:

“Ndotja e tokës në rajon kufizon mundësitë për zhvillim të ardhshëm dhe paraqet kërcënime të drejtpërdrejta për shëndetin e komuniteteve dhe biodiversitetin. Krijimi i regjistrave efektivë të vendeve të ndotura është hapi i parë kritik për adresimin e kësaj çështjeje.”

Kontributet e Ekspertëve

Disa ekspertë luajtën role kyçe në ndarjen e njohurive dhe njohurive të tyre gjatë punëtorisë:

• Marco Falconi nga ISPRA (Instituti Kombëtar Italian për Mbrojtjen dhe Kërkimin Mjedisor) prezantoi qasjen italiane për menaxhimin e vendeve të ndotura. Falconi shpjegoi se si Italia ka zhvilluar sisteme kombëtare dhe rajonale për monitorimin dhe menaxhimin e vendeve të ndotura, të cilat mund të shërbejnë si model për vendet e BB6. Prezantimi i tij theksoi rëndësinë e mbledhjes së strukturuar të të dhënave dhe strategjive afatgjata për trajtimin e ndotjes së trashëguar.
• Dragana Vidojević, këshilltare për cilësinë e tokës në Agjencinë për Mbrojtjen e Mjedisit në Serbi, prezantoi një studim mbi dekontaminimin e tokës në Serbi, duke u përqendruar veçanërisht në krijimin e një kadastri të vendeve potencialisht të ndotura. Pikëpamjet e saj ofruan një shembull të qartë se si Serbia po e trajton këtë çështje, duke theksuar sukseset dhe sfidat në menaxhimin e tokave të ndotura.
• Heike Brielmann nga Agjencia e Mjedisit e Austrisë (EAA), e cila u bashkua në punëtori online, prezantoi shembuj të ndotësve të rinj që kanë rëndësi për vendet e ndotura. Brielmann theksoi praninë në rritje të ndotësve të rinj, si farmaceutikët dhe kimikatet PFAS, dhe nevojën për t’i përfshirë ato në strategjitë kombëtare për menaxhimin e tokës. Ndotësit e rinj paraqesin sfida unike, pasi ka ende pak të dhëna për ndikimin e tyre afatgjatë mjedisor dhe mundësitë e pastrimit.
• Rainer Baritz nga Agjencia Evropiane e Mjedisit (EEA) diskutoi projektin IPA III dhe rolin e tij në kryerjen e sondazheve kombëtare të vendeve potencialisht të ndotura në rajonin e BB6. Prezantimi i tij nënvizoi rëndësinë e bashkëpunimit ndërkufitar dhe mbledhjen e të dhënave gjithëpërfshirëse për të forcuar përpjekjet për mbrojtjen e tokës.

Vizita në Vendin e Ndotur nga Lindani (HCH) në OHIS

Si pjesë e ditës së dytë të punëtorisë, pjesëmarrësit vizituan vendin e ndotur të Industrisë Kimike Organoklorinë në Shkup (OHIS), i cili është ndotur rëndë nga lindani (HCH). Vizita u udhëhoq nga Suzana Andonova, Koordinatore Kombëtare e Projektit në Njësinë e POP-ve të Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (MoEPP). Lindani, një ndotës organik i qëndrueshëm (POP), ka efekte të dëmshme afatgjata për mjedisin dhe shëndetin e njeriut. Vizita u ofroi pjesëmarrësve mundësinë për të parë nga afër shkallën e ndotjes, masat e nisura të pastrimit si dhe sfidat e menaxhimit të vendeve me rrezik të lartë si OHIS.

Diskutimi u përqendrua në strategjitë e mundshme të pastrimit dhe rëndësinë e zhvillimit të regjistrave kombëtarë të plotë për të ndihmuar menaxhimin dhe rehabilitimin e vendeve të ndotura si OHIS.

Para punëtorisë, u zhvillua “Udhëzuesi për Identifikimin e Aktivitetet Kryesore Ndotëse dhe Vendeve të Ndotura në BB6” si një dokument kyç për të udhëhequr përpjekjet e Ballkanit Perëndimor. Ky Udhëzues u përshtat posaçërisht për ekonomitë e BB6 (Shqipëri, Bosnjë dhe Hercegovinë, Kosovë*, Mal i Zi, Maqedonia e Veriut dhe Serbi) dhe trajton burimet kryesore të ndotjes së tokës në rajon, duke përfshirë aktivitetet industriale, minierat dhe deponitë e menaxhuara keq.

Gjatë punëtorisë, ky Udhëzues u shpjegua në detaje, me fokus në hapat praktikë që secili vend mund të ndërmarrë për të zhvilluar inventarë sistematikë të vendeve të ndotura. Dokumenti përshkruan sektorët specifikë me rrezik të lartë, si prodhimi i kimikateve, përpunimi i metaleve dhe prodhimi i energjisë, si dhe llojet e ndotësve që gjenden zakonisht në rajon, duke përfshirë metalet e rënda (arsenik, plumb, kadmium), ndotësit organikë dhe kërcënimet e reja si kimikatet PFAS dhe farmaceutikët.

Hapat për Menaxhimin e vendeve të ndotura

Punëtoria prezantoi veprime praktike që vendet e BB6 mund të ndërmarrin për të zhvilluar një sistem efikas për menaxhimin e tokave të ndotura. Udhëzuesi për Identifikimin e Aktivitetet Kryesore Ndotëse dhe Vendeve të Ndotura ofron rekomandime të përshtatura për të adresuar sfidat specifike në rajon:

1. Faza 1 – Identifikimi Fillestar
   Kjo fazë përqendrohet në mbledhjen e të dhënave mbi vendet e njohura të ndotura, përfshirjen e komuniteteve lokale dhe shfrytëzimin e projekteve ndërkombëtare. Qëllimi është krijimi i një inventari të përkohshëm të vendeve të ndotura, që do të formojë bazën për veprimet e ardhshme të pastrimit.
2. Faza 2 – Zhvillimi i Regjistrit të Plotë
   Pas mbledhjes së të dhënave fillestare, vendet e BB6 mund të kalojnë në vlerësime sistematike dhe krijimin e një baze të dhënash të centralizuar për vendet e ndotura. Kjo bazë të dhënash do të jetë një mjet kritik për përpjekjet e ardhshme të pastrimit dhe projektet e rehabilitimit të tokave.
3. Fuqizimi i Kornizave Ligjore
   Shumë ekonomi të Ballkanit Perëndimor aktualisht nuk kanë korniza të plota ligjore që trajtojnë në mënyrë specifike ndotjen e tokës. Gjatë punëtorisë, u theksua rëndësia e përafrimit të legjislacionit kombëtar me Strategjinë e Tokës të BE-së 2030 dhe projektligjin e BE-së për Monitorimin e Tokës dhe zbatimin e sistemeve të monitorimit të standardizuar të tokës. Ndërsa Serbia ka miratuar tashmë një ligj për mbrojtjen e tokës, vendet e tjera të BB6, si Kosova* dhe Bosnja dhe Hercegovina, mbështeten në ligje më të përgjithshme për mjedisin, duke kufizuar efektivitetin e përpjekjeve për menaxhimin e tokës.

Rëndësia e Punëtorisë dhe Hapat e Ardhshëm

Punëtoria ofroi një platformë thelbësore për bashkëpunimin midis ekspertëve rajonalë, partnerëve të BE-së dhe organizatave ndërkombëtare, si Agjencia e Mjedisit e Austrisë dhe Agjencia Evropiane e Mjedisit (EEA). Ajo i dha mundësinë ekonomive të BB6 të ndanin praktikat më të mira dhe të rafinojnë strategjitë e tyre për menaxhimin e vendeve të ndotura, duke u përputhur me objektivin e EU4Green – zbatimin e Agjendës së Gjelbër për Ballkanin Perëndimor.

Një nga rezultatet kryesore të punëtorisë ishte zhvillimi i një plani veprimi për prioritizimin e vendeve më urgjente të ndotura. Udhëzuesi sugjeron që vendet me përqendrime të larta ndotësish të rëndësishëm, si dhe ato të vendosura pranë zonave të banuara ose infrastrukturës kritike, duhet të kenë përparësi. Qëllimi është të trajtohen zonat me rrezik të lartë fillimisht, ndërsa gjithashtu planifikohet krijimi i një kornize ligjore dhe pastrimi afatgjatë për vendet më pak të ndotura.

Për më tepër, projekti i tokës IPA III i EEA, i cili do të ndërtohet mbi rezultatet e punëtorisë, synon të kryejë sondazhe kombëtare të vendeve potencialisht të ndotura në vendet e BB6. Ky projekt do të përmirësojë më tej mbledhjen e të dhënave dhe do të lehtësojë bashkëpunimin ndërkufitar, duke çuar në marrjen e vendimeve më të informuara dhe përparime më të shpejta në trajtimin e ndotjes së tokës.

E organizuar si pjesë e projektit EU4Green, Punëtoria Rajonale mbi Regjistrin e Vendeve të Ndotura shënon një hap të rëndësishëm drejt mbrojtjes së tokës, ekosistemeve dhe komuniteteve në Ballkanin Perëndimor. Duke kombinuar ekspertizën rajonale me burimet e BE-së, ekonomitë e BB6 pajisen me njohuri dhe mjete për të bërë përparime të mëdha drejt mjediseve më të pastra dhe më të shëndetshme, të përafruara me Agjendën e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor dhe Strategjinë e Tokës të BE-së 2030.