Kvalitet vazduha je ključni faktor koji utiče na ljudsko zdravlje i održivost životne sredine. Prof. dr Afrodita Zendelska, vanredna profesorka na Fakultetu prirodnih i tehničkih nauka Univerziteta Goce Delčev u Štipu, Severna Makedonija, i stručna saradnica u laboratoriji AMBIKON, osvetljava značaj praćenja i analize kvaliteta vazduha, izazove koji prate ovaj proces i konkretna rešenja za smanjenje zagađenja.

Praćenje kvaliteta vazduha nije samo merenje zagađivača, već i razumevanje njihovih izvora i uticaja. Od sagorevanja biomase tokom zime do emisija iz saobraćaja leti, prof. dr Zendelska pruža sveobuhvatan pregled glavnih izvora zagađenja vazduha u Severnoj Makedoniji. Njeno istraživanje naglašava potrebu za dugoročnim praćenjem, rešenjima koja dolaze iz zajednice i prilagođenim politikama kako bi se rešio ovaj ozbiljan problem.

Uz snažno naučno istraživanje i praktičnu primenu, laboratorija AMBIKON igra ključnu ulogu u identifikaciji izvora zagađenja i dizajniranju mera za poboljšanje kvaliteta vazduha u različitim opštinama. Prof. dr Zendelska ističe ulogu doslednog praćenja i podizanja svesti javnosti u stvaranju zdravijih i održivijih sredina za sve.

1. Zašto je analiza kvaliteta vazduha važna za ljudsko zdravlje i životnu sredinu?

„Analiza kvaliteta vazduha je ključna za razumevanje njegovog uticaja na ljudsko zdravlje i životnu sredinu, jer pruža podatke koji se mogu koristiti za razvijanje politika usmerenih na smanjenje zagađenja i poboljšanje javnog zdravlja.

Analiza kvaliteta vazduha uključuje merenje nivoa različitih zagađivača u vazduhu, poput čestica PM2.5 i PM10, koje mogu uzrokovati zdravstvene probleme. Takođe se analiziraju gasovi poput ozona, azotnih oksida, sumpornih oksida, ugljen-monoksida i isparljivih organskih jedinjenja. Pored toga, analiziramo hemijski sastav uzoraka vazduha, uključujući elemente poput ugljenika i rastvorljivih supstanci, kako bismo razumeli odakle dolazi zagađenje.

Neki od najzabrinjavajućih zagađivača su sitne čestice (PM2.5) i prizemni ozon (O₃) jer su povezani sa ozbiljnim zdravstvenim problemima, kao što su bolesti srca i pluća, kao i prevremene smrti. Prema američkoj Agenciji za zaštitu životne sredine (US EPA), visoka izloženost PM2.5 odgovorna je za oko 374.000 prevremenih smrti u EU svake godine, dok povišeni nivoi ozona doprinosi dodatnih 14.600 smrtnih slučajeva.

Razlika između PM10 i PM2.5 je u tome što PM10 utiče na gornje disajne puteve, dok PM2.5 prodire dublje u bronhiole i alveole u plućima, izazivajući različite respiratorne probleme, poput astme, bronhitisa i hroničnih plućnih bolesti. Dugotrajna izloženost zagađenom vazduhu povećava rizik od kardiovaskularnih bolesti, jer zagađivači poput PM2.5, NO₂ i CO mogu izazvati upale arterija i povišen krvni pritisak. Prema Svetskoj zdravstvenoj organizaciji (WHO), milioni smrtnih slučajeva godišnje direktno su povezani sa zagađenjem vazduha, prvenstveno zbog srčanih i respiratornih bolesti.“

2. Kako se biraju lokacije za uzorkovanje vazduha i zašto je dugoročno praćenje važno?

„Izbor lokacija za uzorkovanje vazduha ključan je za osiguranje reprezentativnosti prikupljenih podataka. Odabrana lokacija treba da odražava šire regionalne uslove, bilo da se nalazi u blizini saobraćajnih čvorišta, industrijskih objekata ili u ruralnim sredinama.

Ključni faktori u odabiru lokacija uključuju gustinu naseljenosti, blizinu izvora zagađenja, pravac vetra i geografske karakteristike poput nadmorske visine, koje mogu uticati na raspršivanje zagađivača. Instrumenti se postavljaju na otvorenim prostorima, izbegavajući prepreke poput visokih zgrada ili drveća.

Dugoročno praćenje kvaliteta vazduha omogućava identifikaciju trendova tokom vremena, otkrivajući da li se kvalitet vazduha poboljšava ili pogoršava. Ove informacije su ključne za kreiranje politika i prilagođavanje regulativa kako bi se unapredio kvalitet vazduha.“

3. Koji su glavni zagađivači i izvori zagađenja vazduha identifikovani u vašem istraživanju?

„Naše istraživanje u laboratoriji AMBIKON pokazuje da tokom grejne sezone sagorevanje biomase predstavlja glavni izvor zagađenja vazduha. To uključuje grejanje domaćinstava na drva, peći, restorane i manje industrijske objekte.

Tokom leta, glavni izvor zagađenja je saobraćaj, uključujući emisije iz izduvnih gasova, habanje kočnica i guma, kao i zastarele dizel motore. Pored toga, u nekim regionima značajan doprinos zagađenju dolazi od mineralne prašine iz kamenoloma, građevinskih radova i podizanja prašine sa puteva.

Otvoreno sagorevanje, uključujući spaljivanje poljoprivrednog otpada i požare na deponijama, takođe predstavlja sezonski faktor. Sistemi za javno i industrijsko grejanje koji koriste lož-ulje i dizel su stalni izvori zagađenja, zajedno sa sekundarnim aerosolima koji nastaju kroz hemijske reakcije u atmosferi.“

4. Kako podaci o kvalitetu vazduha podržavaju mere za smanjenje zagađenja?

„Na osnovu studija o izvorima zagađenja koje je sprovela laboratorija AMBIKON, podaci prikupljeni tokom cele godine omogućili su nam da razvijemo prilagođene planove za poboljšanje kvaliteta vazduha za svaku opštinu. Ovi planovi uključuju konkretne preporuke za rešavanje identifikovanih izvora zagađenja i prilagođeni su specifičnim potrebama svakog područja.“

5. Zašto je redovno praćenje kvaliteta vazduha ključno i koje mere se mogu preduzeti na osnovu podataka?

„Redovno praćenje kvaliteta vazduha ključno je za rano otkrivanje rizika po životnu sredinu, omogućavajući pravovremene intervencije za zaštitu zdravlja ljudi i prirode. Sezonske varijacije i trendovi otkriveni kroz dosledno uzorkovanje pomažu u usmeravanju akcija poput prelaska na centralizovano grejanje, usvajanja čistijih industrijskih tehnologija i promocije javnog prevoza.

Podizanje svesti javnosti takođe igra ključnu ulogu u podsticanju ekološki prihvatljivog ponašanja i stvaranju promena koje dolaze iz zajednice, što može dovesti do zdravijeg i održivijeg okruženja.“

6. Šta vas je motivisalo da odaberete ovu profesiju i koje savete imate za mlade koji žele da krenu vašim stopama?

„Završila sam master i doktorske studije na programu Prerada minerala na Fakultetu prirodnih i tehničkih nauka, Univerziteta Goce Delčev. Snažna želja za čistijim i zdravijim okruženjem motivisala me je da se posvetim ovoj oblasti, a obe moje teze bile su usko vezane za zaštitu životne sredine.

Pored znanja koje sam stekla kroz formalno obrazovanje, dodatno sam unapredila svoje veštine kroz neformalno učenje, obuke, međunarodne programe i saradnje. Danas, pored svojih akademskih obaveza, radim u laboratoriji AMBICON, gde analiziram hemijski sastav uzoraka i modelujem podatke kako bih identifikovala izvore zagađenja.

Zaštita životne sredine je interdisciplinarna nauka koja zahteva angažovanje stručnjaka iz različitih oblasti kako bi se postigli značajni rezultati. Ako volite rad na granici različitih disciplina i rešavanje složenih problema iz stvarnog sveta, inženjering zaštite životne sredine nudi intelektualno stimulativno okruženje.

Za one koji su strastveni u vezi sa zaštitom prirode, suočavanjem sa klimatskim promenama i doprinosom održivijem svetu, studiranje inženjeringa zaštite životne sredine može biti inspirativan i uticajan izbor.“

Ovaj detaljan uvid prof. dr Afrodita Zendelska naglašava značaj sveobuhvatnog praćenja kvaliteta vazduha i prilagođenih rešenja u Severnoj Makedoniji. Kroz korišćenje podataka, rešavanje ključnih izvora zagađenja i angažovanje zajednica, moguće je napraviti značajan napredak u smanjenju zagađenja i obezbeđivanju održive budućnosti za sve.

Prof. dr Afrodita Zendelska
Vanredna profesorka
Fakultet prirodnih i tehničkih nauka
Univerzitet Goce Delčev, Štip, Severna Makedonija
Stručna saradnica, laboratorija AMBIKON